Historia Tujetsch

Tujetsch ha ina historia unica ch’ei documentada fetg bein. Plirs documents naven dil 14avel tschentaner dattan perdetga. L’emprema descripziun historica dalla val savein nus engraziar a pader Placi a Spescha. Igl onn 1805 descriva el fetg detagliadamein l’entira Val Tujetsch cun tut sias atgnadads.

Jeu giavischel bien divertiment cun sfegliar ella historia dalla Val Tujetsch.

Cuort purtret dalla val
Geografia
La vischnaunca da Tujetsch ei la vischnaunca situada il pli el vest dil cantun Grischun. Ella cunfinescha el vest, nord e sid culs cantuns Tessin ed Uri ed egl ost cun las duas vischnauncas da Medel e Mustér. La vischnaunca fuorma ina val ch’ei la tgina dil Rein Anteriur. Ella ei largia, sulegliva e sesiara empau viers ost. La colligiaziun principala culla val ei quella egl ost viers Mustér, Glion e Cuera. Il Pass Alpsu ei l’autra direcziun fetg impurtonta per la val, ina direcziun che ha survegniu dapli muntada dapi la construcziun dalla via igl onn 1864 e dalla viafier igl onn 1926. Quella impurtonza ei carschida ils davos decennis muort il turissem d’unviern e la collaboraziun cun Ursera. La Svizra Centrala ei in dils gronds potenzials pil sport da skis. Duront tschentaners ha era il Pass La Crusch giu ina certa muntada en direcziun nord. La direcziun viers il sid, sur Stagias e Lucmagn, ei stada oravontut quella dil hanletg da stiarls e dalla cumpra da cauras. Cun l’avertura duront il temps d’unviern munta il Pass Lucmagn ina ulteriura resursa pil turissem d’unviern. La stad fuorma el ina communicaziun attractiva pils indigens viers il sid e pils Talians in emperneivel refugi dallas caliras si en nos cuolms.

Historia
La colonisaziun dalla val ha entschiet suenter la fundaziun dalla claustra a Mustér. Il territori dalla val apparteneva alla claustra. Entgins tschentaners han ils signurs de Putnengia administrau la val. Sia sedia han els giu el casti da Putnengia sut Dieni. Tochen el 19avel tschentaner ein las possessiuns dalla claustra semantenidas. La vischnaunca ei tec a tec sedeliberada da quellas grevezias. Las murias e pestilenzas han era purtau miserias e tristezia ella val. El 16 e 17avel tschentaner han quellas epidemias furiau ella val a caschunau bia mortoris. Il clima migeivel ch’ils emprems colonists savevan aunc guder cun uauls entochen sil Pass Alpsu ei semidaus. La veta ed il viver ella val ein daventai pli crius. Consequenzas veseivlas ein stadas la stuschada dil cunfin digl uaul pli a bass ed il sforz da bandunar pliras uclivas sillas spundas ed els aults dalla val. Igl onn 1749, igl onn dalla gronda lavina da Rueras, muossa la natira sia forza e las consequenzas dallas midadas climaticas dil temps denterglazial ch’ha entschiet el 16avel tschentaner e cuntinuau entochen el 19avel. Las lavinas daventan in prighel permanent per la populaziun e las stads bletschas ein bovas in prighel. Era gronds barschaments tuccan ils vischins dalla val.
La pli gronda catastrofa ei la resistenza disgraziada encunter l’invasiun franzosa. Il resultat da quei ein las miserias suenter l’entschatta dil 19avel tschentaner. Cun il 19avel tschentaner entscheivan las grondas midadas. La populaziun crescha ad in crescher. La baselgia meina il pievel. La Confederaziun Svizra pren sia entschatta. Ei dat midadas politicas cun novas leschas e directivas. Il Grischun baghegia las vias ellas vals allontanadas, aschia era quella dil Pass Alpsu denter 1861 – 1864. Il grond diember d’habitonts, cun 1116 persunas igl onn 1835, pretenda da tschercar lavur ord la val. Quei e la paupradad che pren tier, meina ad in sforz d’emigraziun. Aunc pli grondas midadas caschuna il 20avel tschentaner. Malgrad l’emprema uiara sefan patratgs per la promoziun dil turissem e quel flurescha ils anno 1920. L’erecziun dalla viafier, oravontut previda sco attracziun pil turissem, ei in impuls essenzial per quella nova sparta. La secunda uiara mundiala freina e suenter quella drova ei entgins onns avon ch’il moviment mondi ensiviars. Ils onns 1960 entscheivan las grondas midadas ed il svilup enviers ina vallada cun ina gronda purschida turistica e petga principala economica dalla val. Tujetsch ha senza dubi giu cletg. Sia posiziun geografica cun sias bellezias naturalas ha purschiu ad ella in svilup ch’auters san mo semiar. Las ovras hidraulicas han tschentau il fundament essenzial per quei svilup.
Ils anno 1990 porta la construcziun dil tunnel da basa dil Gottard all’entira vallada novs aspects e la pusseivladad da tschentar novas vias pigl avegnir e per il futur dalla vischnaunca. Novissimamein sesarvan novas pusseivladas e vias pigl avegnir dalla val culla avertura communabla dil territori da skis Andermatt-Sedrun. Igl impuls che quella unificaziun dils territoris da skis sa purtar alla val ensiara grondas speronzas pigl avegnir.